خانه | مبانی نظری | خوشنویسی | صنایع دستی | نقاشی و نگارگری | تعزیه و نمایش | سینما و تلویزیون | معماری | شعر و ادبيات | هنر جدید | جشنواره ها |
پدیدآورنده: سرویس هنر اسلامی/ داود دادور - به نقل از: پایگاه خبری تحلیلی صراط 1397 .8 دی
مساجد در کشورهای اسلامی نمونه ای از هنر مقدسی هستند که وقتی به راز و رمز آن پی می بریم شگفتی و هیجان به سراغمان می آید. مساجد در هر یک از کشور های اسلامی با تیپولوژی خاص خود ساخته می شوند یا ساخته شده اند، با این حال مشترکات بینشی بسیاری در همه آنها دیده می شود. در تعریف مسجد می توان گفت که بنایی است بر پا شده بر محوری نامرئی. محوری که طراحی اصلی مسجد بر مبنای آن است. این محور نامرئی کعبه است، کعبه به لحاظ جغرافیایی و معنوی در قلب اسلام قرار دارد. محراب مساجد در جهت آن است و مسلمانان رو به سوی آن نماز می گذارند. از این رو دنیای اسلام را می توان چرخ عظیمی فرض کرد که مکه کانون آن و پره های این چرخ، همه مساجد سرتاسر جهان هستند. شاید به خاطر همین موضوع است که در قلمرو اسلام، همه هنرها در خدمت مسجد بوده اند. به گزارش میراث، برای شناختن جایگاه مسجد در شهرهای اسلامی بد نیست که به عناصر اصلی یک شهر اسلامی توجه کنیم، در شهرهای اسلامی بازار به عنوان ستون فقرات شهر به حساب می آید که در کنار و یا در داخل آن کاروانسرایی هم وجود داشت. شما اگر گشتی در بازار یکی از همین شهرها بزنید به حمام برمی خورید جایی که برای طهارت و پاکیزگی مسلمانان ضروری بود. در داخل همین بازار و یا در نزدیکی آن مسجدی قرار دارد که سیل مسلمانان و نمازگزاران را از محیط پر قیل و قال بازار، به محل امن و آرام خود فرا می خواند.
در حقیقت مسجد مرکز ثقل بنای شهرهای اسلامی بود و معماری آن متناسب با شرایط اقلیمی، مصالح در دسترس و تحت تاثیر سنن و خصوصات محلی ساکنان هر منطقه شکل می گرفت. مسجد به عنوان نهاد مذهبی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارای وظایف گوناگونی بود و در واقع هنوز هم هست. مسجد جایی بود که در آن به روی همه و در همه وقت باز بود و یکسان به همه مسلمانان تعلق داشت. رهگذران بدون سرپناه و یا امیران با جاه و مقام و یاکاروانیان می توانستند به مسجد بروند و حتی در آن استراحت کنند. گاهی مسجد را می بینیم که به صورت یک موسسه آموزشی درآمده و از مراحل ابتدایی تا دروس پیچیده صرف و نحو و فلسفه و وعظ در آن برگزار می شد. از نگاهی دیگر می توان گفت که مسجد نمایشگاهی از هنر اسلامی و نمادی بی نظیر از معماری اسلامی است. در واقع معماری و هنری که در مساجد به کار می رفت، شناسنامه هنرمندان مسلمان در هر دوره از تاریخ است. مهندسی، گچ بری، آجرکاری، موزاییک سازی، کاشی کاری، سفال گری، سنگ تراشی، مقرنس سازی، آیینه کاری، کنده کاری، منبت کاری، خاتم کاری، نگارگری، خوش نویسی، تذهیب، فضاآرایی، محوطه سازی و... نمونه هایی از هنرهایی هستند که توسط هنرمندان عاشق درطراحی و ساخت گنبد، محراب گلدسته، ستون و منبر هریک به واسطه فلسفه ای که در درون خود داشتند پیامی را به مخاطبان القا می کردند. این پیام ها، پیام های عرفانی بودند که در تمام زوایای زندگی مسلمانان ریشه داشتند و دارند.
موضوع جالب این است که معماری اسلامی در حالی شروع به کار کرد که فاقد هرگونه علم و اطلاع و سابقه باستانی در هنر معماری بوده و به عبارت بهتر کار را با دست خالی آغاز کرد.
در واقع به نظر می رسد که آتشکده های زرتشتیان ایران و چهارطاقی آنها به عنوان الگویی برای ساخت مساجد بود و از طرفی خیلی از مساجد بر روی همین آتشکده ها و کلیساهای مسیحیان بنا شدند و از همین طریق بود که معماری اسلامی در راه تکامل گام برداشت و طولی نکشید که در آنچه از دیگران تقلید کرده بود تجدید نظر کرد و آنهایی را که با طبیعت و مقتضیات او هماهنگی نداشت و بیگانه می نمود و یا با سلیقه اش سازش نداشت حذف کرد و خود به عنوان یک
مسجد، بنايي است بر پا شده بر محوري نامرئي. محوري که طراحي اصلي مسجد بر مبناي آن است. اين محور نامرئي کعبه است.
معماری با هویتی مستقل در زندگی مردم مطرح شد. حالا که به بنای مساجد دقت می کنیم نمادهای زیبا و تحسین برانگیزی را در آنها تشخیص می دهیم که بد نیست به بعضی از آنها اشاره کنیم. مناره: مناره جایی بود که از بالای آن موذن مسلمانان را به نماز فرا می خواند. همچنین دیدن آن مناره از راه دور دلیل بر وجود مسجدی بود. نخستین مناره ها عموما در جلو حیاط و در محور محراب مسجد ساخته می شدند و گاهی هم درگوشه حیاط و یا کاملا خارج از مسجد ایجاد می شدند.